Epistemoloji ve Ontoloji açısından İslam Dini ve Bilim ilişkisi

Bu tasnife rağmen epistemolojik açıdan din ve bilimin bir biriyle alakası olmadığı unutulmamalıdır. Çünkü bilim maddi ve akli olanla sınırlıdır. Maddi olmayan ve aklın sınırlarını aşan konular doğal olarak bilimin inceleme alanına giremez. Din ise sadece maddi olanla değil fizik ötesiyle de ilgilidir. Bu sebeple dini bilgiler üzerinden bilimsel bilgilere müdahale etmeye çalışmak ya da tersi bir çaba sergilemek doğru değildir. Çünkü Kuran bir bilim kitabı değildir. Bu durum tıpkı bir armut ağacından elma beklemek kadar tutarsızdır. Bunun gibi bilimsel bilgiler üzerinden maddi olmayan alemin varlığını veya yokluğunu iddia etmek ya da fizikötesi üzerine yorum yapmak tutarlı değildir. Bu sebeple epistemolojik açıdan konuyu “din ve bilim çatışması vardır/yoktur” gibi bir yaklaşımla ele almaktansa din ve bilimin birbiriyle alakasının olmadığı noktasından hareket etmek daha tutarlı olacaktır.

Yine bilim “nasıl” sorusunu sorarken din “niçin” sorusunun cevabını arar. Başka bir ifadeyle bilim bir olayın nasıl meydana geldiğini araştırırken din o olayın niçin meydana geldiğini açıklamaya çalışır. Örneğin big bang teorisi evrenin nasıl meydana geldiğini izah etmeye çalışırken din evrenin niçin yaratıldığını izah etmeye çalışır. Başka bir ifadeyle evrenin nasıl oluştuğunu big bang üzerinden açıklamaya çalışmak bilimin alanına girerken, big bang teorisi üzerinden evrenin bir yaratıcısının olduğu veya yaratıcının evreni bir maksatla yarattığı şeklinde görüşlerde bulunmak dinin(burada felsefe kelimesi de kullanılabilir) alanına girer. Görüldüğü gibi epistemolojik açıdan din ve bilimin hareket noktası birbirinden tamamen farklıdır.

İnsanın ve evrenin varlığını açıklama ve anlamlandırma çabası bağlamında ontolojik açıdan din ve bilim aynı yapbozun farklı parçaları gibidirler. Hayatı anlamlandırma çabası açısından din ve bilim birbiriyle yardımlaşma içerisindedir. İslam dini, yeryüzündeki tüm varlıkların bir yaratılış gayesi olduğunu savunur. Bu gözle varlıklara bakmamız istenir. Her varlığın evrende bir işlevi/maksadı bulunmaktadır. Örneğin bir inek etiyle, sütüyle hatta gübresiyle faydalı olma ve üretimde bulunma görevini üstlenmiştir. Bu gözle bakıldığında her hayvanın, bitkinin kısacası tüm doğal fenomenlerin bir görevi bulunmaktadır. İnsan, diğer tüm canlılardan farklı olarak akıllı bir varlıktır. Ne etiyle, ne sütüyle ne başka bir maddi boyutuyla öne çıkamayan insana aklı üzerinden bir gaye atfedilmiştir. Bu gaye ise Allah’a bilinçli bir kulluktur. İnsanın yeryüzündeki görevi Allah’ı tanımak, bilmek ve bu çerçevede ona kulluk etmektir. Kuran-ı Kerim, insanın bu görevini yerine getirirken doğaya ve Allah’ın yarattıklarına bakmasını emreder. (Bakara 164, Nahl 12, Enam 97) Çünkü yaratılan her bir varlık yaratıcıya işaret ederek tıpkı Kuran’da yazılı olan ayetler gibi birer ayet olarak kabul edilmektedir.

Bakara suresi 190-191. ayetleri bu gerçeğe şöyle işaret eder: “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün farklı oluşunda aklıselim sahipleri için elbette ibretler vardır. Onlar ayakta dururken, otururken, yatarken hep Allah’ı anarlar; göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler: “Rabbimiz! Sen bunu boş yere yaratmadın, seni tenzih ve takdis ederiz. Bizi cehennem azabından koru!” Görüldüğü gibi ayette örnek verilen gece ve gündüzün farklılığı coğrafya ilminin konu alanıdır. Allah’ın nasıl yarattığını anlamak konusunda bilim işe koşulmaktadır. Bilimin ortaya koyduğu veriler Allah’ın yaratma gücü hakkında daha doğru ve detaylı bilgiler edinmemizi sağlar. Dolayısıyla her bir bilimsel keşif Müslümanın imanını artırır. Müslüman karşılaştığı bilimsel izahlar ile Allah’ın yarattıklarına benzemediği, onlardan kat kat üstün olduğu yönündeki tesbih ve tenzihini yapar. Bu da Müslümanın Allah’a karşı kulluk görevini yerine getirmesini ve Allah’a yaklaşmasını sağlar. Görüldüğü gibi İslam dini açısından din varoluşumuzu izah ederken bilimden yardım alabilir. Ontolojik açıdan bilim ve din arasında doğrudan bir ilişki vardır.

Din ve bilim arasındaki ontolojik ilişkiyi uç noktalara taşıyanlar elbette bulunmaktadır. Öyle ki Kuran’a bir bilim kitabı gibi davranan bazı Müslümanlar Kuran’dan kendilerince ve bin bir teville teknolojik icatlar ve bilimsel keşifler çıkarmaya çalışmaktadırlar. Kuran’da tank ve uçak teknolojilerinin bulunduğu ya da Kuran’ın kuantum fiziğine değindiği gibi iddialar buna örnektir.

Bazen bazı araştırmalarda Kuran’dan ilham almak ise Kuran’ın mucizevi oluşuna delil getirilemez. Çünkü nice bilimsel keşfe çok alakasız, değerli ya da değersiz şeyler vesile olmuştur. Örneğin ne kadar doğru olduğu bilinmez ama Newton’un yer çekimini kendisiyle bulduğu elma hikayesi buna bir örnektir. Newton’a yer çekimi fikrini ilham ettirmesini elmanın mucizevi oluşuyla açıklamak ne kadar tutarlıysa okuduğu bir Kuran ayetinden herhangi bir bilimsel keşfe ilham bulmak ile Kuran’ın mucizeliği arasında bir ilişki kurmakta aynı düzeyde tutarlıdır. Kuran’da bazı bilimsel gerçeklere işaret eden çok az miktarda ayetlerin bulunması bu tarz zorlama yorumların kapısını açmaktadır. Halbuki bu gibi durumlarda dengeli bir tavır almak Kuran’ı asıl bağlamından koparmamak gerekmektedir.

Din ve bilimin hiçbir ilişkisi olmadığını savunanlar meseleye epistemolojik olarak yaklaşmaktadırlar. Epistemolojik açıdan din ve bilim birbiriyle alakasız olsa da bu, arada ontolojik bir ilginin bulunmayacağı anlamına gelmez. Din ve bilim ilişkisini reddetmekte ısrarcı olan kimilerinin tepkisi maalesef çoğunlukla ideoloji kaynaklıdır. İdeolojik yaklaşımda bilim, din ile illa ki savaştırılır. Böylesi bir yaklaşımda bilimin sunduğu hakikatlerin tek hakikat olduğu şeklindeki inancın dine kibir ve öfkeyle yaklaşmaya neden olduğu görülmektedir.

Din ve bilimin ilişkisini kuranlar ise bu ilişkinin bazen ontolojik ve epistemolojik mahiyetini karıştırmaktadırlar. Bu durumda da yukarıda belirtildiği gibi Kuran’a bilim kitabı muamelesi yapılarak dinde aşırıya gidilmektedir. Bu tür bir yaklaşım bazen ters etki yaparak bahsedilen aşırılık sebebiyle, din ve bilimin hiçbir ilişkisi olmadığını savunanlara da bir gerekçe oluşturmaktadır. Olması gereken din ve bilim ilişkisinin ontolojik ve epistemolojik ayırımının farkında olmaktır.